SANAT TARİHİ: ARTUKLU CAMİLERİ (Lisans- DERS NOTU)

Artuklu Beyliği Kısa Tarihçe

Artuklular Anadolu’ da en son kurulan ve en son yıkılan beyliktir. B. Selçuklu sultanı Melikşah ile Artuk Bey arasındaki anlaşmazlıktan dolayı 1071li yıllarda Artuklular Anadolu’yu terk edip Suriye’ye geçmişlerdir. Bu dönemde Kudüs çevresinde hakimiyet kurarlar. Daha sonra Kudüs'ü haçlılara kaptırırlar. Ardından G. doğu Anadolu’ya gelirler Göçebe bir yaşam tarzındaydılar. Anadolu'da ilk Mardin'e yerleşirler. Daha sonra Silvan ve Harput'u ele geçirirler. Hasankeyf’i de aldıklarında 12. yy 2. yarısında güçlenirler. Fakat birlikten yoksun 3 kol halinde hüküm sürerler. Ardından ellerinde Mardin kalır Mardin 3 koldan en güçlü olan koldur. En çok eseri Mardin ve Hasankeyf te vermişler. Hasankeyfte yaptıkları imar anlayışı daha sonra gelen Eyyübiler döneminde de aynen devam eder.

Artuklu Mimarisi'nde Görülen Özgü Bazı Özellikler:

Artuklu mimarisi diğer beyliklerden farklıdır. Sanatlarında Suriye Bölgesi etkileri görülür. Mimari yapılarında çapraz tonoz kullanımı yaygındır.

Yapı malzemesi genellikle düzgün kesme taştır. Dilimli kubbeyi tercih etmişlerdir(Suriye etkisi), ÇOK DESTEKLİ, ENİNE DİKDÖRTGEN PLANLI CAMİ TİPİ yayın olarak uygunlanmıştır. (Erken İslam dönemi etkisi) Bu etkilere rağmen Türk mimarisi etkileri de vardır. MİHRAP ÖNÜ KUBBESİNİ GELİŞTİRMİŞLERDİR. Tromp geçiş ögesini tercih etmişlerdir. YOĞUN ÇİNİ SÜSLEMELİ yapıları mevcuttur. Artuklular Selçuklular ve Anadolu'da diğer Türk beylikleri yapılarındaki gibi eyvan formunu pek fazla benimsemeyip daha çok kubbe boyutlarında artışa giderek kubbenin mekana hakim merkezi bir plan oluşturmak için denemelerde bulnumuşlardır. Nitekim mihrap önü kubbesini geliştirmişlerdir.

ARTUKLU CAMİLERİ

HARPUT ULU CAMİİ: 1156 da hükümdar Fahreddin Karaaslan tarafından yaptırılmış cami PLAN OLARAK B. SELCUKLULARIN İRANDAKİ CAMİLERİNE benzerdir. Boyuna dikdörtgen planlı ortada açık bir iç avlu bulunur. 4 yönden revaklarla çevrili. Güneyde mihraba paralel 2 sahın mihrap önü küçük kubbe ile örtülü. Mihrap önü kubbesinin kuzeyinde aynalı tonozla örtülü bunların iki yanı beşik tonozla örtülü. Transept sahın kullanılmış. Revaklı bölümde beşik tonozla örtülü. Batı duvarının kuzeyinde iç mekana taşkın minare var. Plan olarak Malatya Ulu camiye benzer. Harim enine dikdörtgen planlı( kafan karışmasın harimi enine dikdörtgen cami tamamen boyuna dikdörtgen ama) Beden duvarları moloz taşla yapılmış Minare tuğla ile. Kare kaide üzerine oturur minare gövdesi ORTA ASYADAKİ GİBİ tuğlaların farklı dizilişiyle süsleme kuşakları ile bölümlere ayrılır. Yer yer sırlı tuğla da yer alır. Mihrabiyeler DİLİMLİ kavsaralı. Kubbeye geçiş sahte mukarnaslarla sağlanmıştır.

(Harput Ulu Camii )

( Harput Ulu Camii, harim mekanı)

SİLVAN (MEYYAFARKİN) ULU CAMİİ: 1152-1157 yılları arasında hükümdar Necmettin Alpi tarafından yaptırılmış daha sonra Eyyübiler tarafından onarılmış. Diyarbakır'ın Silvan ilçesindedir. MİHRAP ÖNÜ OLGUSU ARTUKLULARLA GELİŞMİŞTİR. Artuklular eyvan mimarisinde ısrar etmemiş. Kubbe büyütülmüş. Mihraba paralel 4 sahınlı mihrap önü kubbesi 3 sahnı kaplayacak büyüklüktedir. Tromp geçişlidir. Sahınlar beşiktonozla örtülü. SURİYE MİMARİSİ ETKİSİYLE KUZEYDE İKİ GİRİŞ KAPISI YER ALIR. Transept planlıdır. 1911 tarihinde güney cepheye bir kapı yapılır. Mihrap duvarını desteklemek için bu cephe duvar payandalarıyla desteklenmiş. Bu payandalardan ortadakinin üstü kubbe ile örtülüdür. İki yandaki payandalar DİLİMLİ KUBBE ile örtülüdür. Kuzey cephe duvarının üstünde niş sıraları yer alır. ( Suriye etkisi) Kubbe geçişindeki tromplar (B. Selçuklu etkisi) Yapıda 3 mihrap yer alır. Ortadaki ana mihraptır.

(Silvan Ulu Camii Kuzey Cephesinden Görünüm)

(Silvan Ulu Camii Planı)

MARDİN ULU CAMİİ: 12. yy sonlarında yapılmıştır. 16 tane kitabe olmasına rağmen hiç biri inşa kitabesi değildir. 1176 da tamamlanmış. Akkoyunlu devletine kadar ve sonrasında pek çok onarım geçirmiş. Harim enine dikdörtgen planlı mihraba paralel 3 sahınlı mihrap önü kubbeli 10 m çapında. Kuzeyde büyük bir avlu yer alır. 3 yönden revaklarla çevrilidir. Bir İÇ AVLU niteliğindedir. Avlunun köşelerinde minare yer alır. Daha sonra bu gelenek devam etmiştir. Kubbesi DIŞTAN DİLİMLİ, mihrap bölümü duvar payandalarıyla desteklenmiş Payandalar hareketlendirilmiştir. Kubbe tromp geçişlidir.

(Mardin Ulu Camii Planı)

(Mardin Ulu Camii Minaresi)

KIZILTEPE(DUNAYSIR)ULU CAMİİ: Mardin Kızıltepededir. 1200-1204 tarihlidir. Yavlak Arslan tarafından yaptırılmış, enine dikdörtgen planlı mihraba paralel 3 sahınlı. mihrap önü kubbesi 2 sahnı kaplayacak büyüklüktedir. Yapının kuzeyinde 3 yönden revakla çevrili İÇ AVLU vardır. Kuzey doğu ve Kuzey batı köşelerde minare bulunur. Kuzey bölümdeki girişte 7 kapı bulunur. (Suriye etkisi. Sıcak iklimden dolayı kapı ve pencere sayılarında artış görülür.) Giriş kapısı DİLİMLİ KEMERLİdir ki bu da Suriye bölgesi geleneğidir. Beden duvarları payandalarla desteklenmiştir. Giriş kapıları düğüm motifleriyle hareketlendirilmiş. İki renkli taş malzeme kullanılmış. Mihrabı da DİLİMLİ KEMERLİdir. Kubbeye geçiş dilimli tromplarla sağlanmıştır.